Εργαστήριο Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας

Εργαστήριο Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας (ΕΦΕΘ)

Γεώργιος Π. Πατρινός, Αναπληρωτής Καθηγητής [Διευθυντής Εργαστηρίου]

Εισαγωγή

Το Εργαστήριο Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας (Ε.Φ.Ε.Θ.) του Τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών ( www.permed.upatras.gr ) είναι το πρώτο Πανεπιστημιακό Εργαστήριο Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας στην Ελλάδα. Στις μέρες μας, το γνωστικό αντικείμενο της Φαρμακογονιδιωματικής «θεραπεύεται» από ελάχιστα μέλη ΔΕΠ ελληνικών Πανεπιστημίων, ενώ το ερευνητικό και διδακτικό έργο στο πεδίο είναι περιορισμένα, παρόλο που η Φαρμακογονιδιωματική θεωρείται ως μια από τις πιο πολλά υποσχόμενες κατευθύνσεις στο πεδίο της εξατομικευμένης ιατρικής. To κενό αυτό φιλοδοξεί να καλύψει το Ε.Φ.Ε.Θ., αποτελώντας παράλληλα παράδειγμα για την ίδρυση αντίστοιχων εργαστηρίων και σε άλλα Πανεπιστήμια και Ερευνητικά κέντρα στην χώρα.

Το εργαστήριο ιδρύθηκε και επίσημα τον Ιούνιο του 2018 (Φ.Ε.Κ. τ.Β’/2300/18-6-2018) και δραστηριοποιείται ενεργά στους τομείς της έρευνας, (περιλαμβανομένων των κλινικών μελετών), της εκπαίδευσης και της παροχής υπηρεσιών στο πεδίο της Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας. Αποτελεί δε, την μετεξέλιξη της Ομάδας Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας η οποία δραστηριοποιείται ενεργά στο Τμήμα Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών από τον Ιανουάριο του 2009 (Εικ. 2, 1).

Το Εργαστήριο είναι εξοπλισμένο με τις πλέον σύγχρονες εργαστηριακές υποδομές και όργανα και στελεχωμένο με πάνω από 25 ερευνητές, τεχνικούς, διοικητικό προσωπικό υποψήφιους διδάκτορες και μεταπτυχιακούς φοιτητές. Το Ε.Φ.Ε.Θ. είναι παγκοσμίως γνωστό για την τεχνογνωσία και το υψηλό επίπεδο έρευνας (εργαστηριακή/πειραματικής, υπολογιστικής/βιοπληροφορικής και κοινωνικοπληθυσμιακής/δημόσιας υγείας) που διεξάγει, εστιασμένα κυρίως στο πεδίο της Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας αλλά και σε άλλες κατευθύνσεις στα πεδία της Μοριακής Γενετικής και Γονιδιωματικής. Συμμετέχει με επιτυχία σε πολλές διεθνείς κοινοπραξίες και ερευνητικά προγράμματα, έχοντας στο ενεργητικό του μεγάλο δημοσιευμένο έργο σε διεθνούς κύρους και υψηλής στάθμης έγκριτα επιστημονικά περιοδικά.

Μέλη του εργαστηρίου

1. Ασημίνα Ανδρίτσου (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια)
2. Λία Μπάρμπα (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια)
3. Αναστάσιος Μπιτσάκος (Μεταπτυχιακός φοιτητής)
4. Κωνσταντίνα Χαλικιοπούλου (Υποψήφια διδάκτωρ)
5. Κυριακή Χαραλαμπίδου (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια)
6. Φωτεινή Γερασιμάτου (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια)
7. Μανούσος Καμπούρης (Μεταδιδακτορικός ερευνητής)
8. Ανδρέας Καναβός (Μεταδιδακτορικός ερευνητής και Group Leader)
9. Κατερίνα Κεχαγιά (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια)
10. Ζωή Κορδού (Υποψήφια διδάκτωρ)
11. Μαρία Κορομηνά (Μεταδιδακτορική ερευνήτρια και Group Leader)
12. Στεφανία Κουτσιλιέρη (Υποψήφια διδάκτωρ)
13. Ιωάννης Λιόπετας (Μεταπτυχιακός φοιτητής)
14. Έβελυν Μενδρινού (Υποψήφια διδάκτωρ)
15. Κωνσταντίνος Μητρόπουλος (Ιατρός - Ερευνητής)
16. Στυλιανή Παπαδάκη (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια)
17. Γεώργιος Π. Πατρινός (Επιστημονικός υπεύθυνος εργαστηρίου)
18. Σταυρούλα Σιαμόγλου (Υποψήφια διδάκτωρ)
19. Θεανώ Σταμοπούλου (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια)
20. Ανδρέας Σταθούλιας (Μεταπτυχιακός φοιτητής)
21. Απόστολος Στρατόπουλος (Υποψήφιος διδάκτωρ)
22. Εβίρα Τσερμπίνι (Ακαδημαϊκή Υπότροφος, Μεταδιδακτορική ερευνήτρια και Group Leader)
23. Εβελίνα Ζαφείρη (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια)
24. Αγγελική Ζακούλα (Μεταπτυχιακή φοιτήτρια)

Ερευνητικό έργο

Το Ε.Φ.Ε.Θ. αποτελεί ένα από τα λίγα εργαστήρια παγκοσμίως το οποίο προσεγγίζει ερευνητικά το αντικείμενο της Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας με έναν ολιστικό τρόπο, δηλαδή με εργαστηριακές μεθόδους (wet-lab), με μεθόδους βιοπληροφορικής (dry-lab) και μεθόδους κοινωνικής έρευνας - δημόσιας υγείας (public health), έχοντας και στις τρεις αυτές κατευθύνσεις να επιδείξει υψηλής στάθμης δημοσιευμένο ερευνητικό έργο και μεγάλης κλίμακας ανταγωνιστικά χρηματοδοτούμενα Ευρωπαϊκά προγράμματα. Έτσι, τα κύρια ερευνητικά ενδιαφέροντα του Ε.Φ.Ε.Θ. αφορούν:

Σε επίπεδο εργαστηριακής έρευνας:

(α) μελέτες ανακάλυψης νέων γενετικών βιοδεικτών για την εξατομίκευση της θεραπείας σε ψυχιατρικά, καρδιολογικά, ογκολογικά και ανοσοκατασταλτικά, κυρίως, φάρμακα,

(β) κλινική εφαρμογή της εξατομίκευσης της θεραπείας, με την χρήση μεθοδολογιών ταυτόχρονης γενετικής ανάλυσης πολλών βιοδεικτών,

(γ) διαλεύκανση του μηχανισμού της ενεργοποίησης της εμβρυϊκής αιμοσφαιρίνης σε ενήλικες με μεθόδους βιοτεχνολογίας για την θεραπευτική αντιμετώπιση των αιμοσφαιρινοπαθειών β-τύπου, όπως β-μεσογειακής και δρεπανοκυτταρικής αναιμίας,

Σε επίπεδο βιοπληροφορικής έρευνας:

(δ) ανάπτυξη και διατήρηση γενετικών βάσεων δεδομένων για την καταγραφή της γενετικής ποικιλομορφίας πληθυσμών, με κυριότερες τις καθιερωμένες βάσεις δεδομένων HbVar ( http://globin.bx.psu.edu/hbvar ) και FINDbase ( www.findbase.org)

(ε) ανάπτυξη ηλεκτρονικών εργαλείων για την μετάφραση της γενετικής πληροφορίας σε κλινικώς κατανοητή μορφή,

Σε επίπεδο έρευνας στον χώρο της δημόσιας υγείας:

(στ) καταγραφή του επιπέδου (i) ενημέρωσης του κοινού και (ii) της εξοικείωσης των επαγγελματιών υγείας στο πεδίο της γενετικής και γονιδιωματικής,

(ζ) οικονομική αξιολόγηση καινοτόμων παρεμβάσεων στο αντικείμενο της εξατομικευμένης θεραπείας,

(η) μελέτη των ηθικών και νομικών προεκτάσεων από παρεμβάσεις εξατομικευμένης ιατρικής, συμπεριλαμβανομένου και του ορθού τρόπου προώθησης γενετικών αναλύσεων στο κοινό.

Η συγκομιδή του Ε.Φ.Ε.Θ., σε ότι αφορά ακαδημαϊκά πεπραγμένα, περιλαμβάνει, σε ετήσια βάση, 10-15 δημοσιεύσεις σε διεθνή έγκριτα επιστημονικά περιοδικά, μερικά από τα οποία είναι κορυφαία παγκοσμίως με πολύ ψηλούς συντελεστές απήχησης, όπως Nature Genetics, Nature Rev. Genetics, Nucleic Acids Research, EBioMedicine, κ.α. και συμμετοχή με προφορικές ή αναρτημένες ανακοινώσεις σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια.

Μεγάλος αριθμός από παλαιότερα μέλη (alumni) του Ε.Φ.Ε.Θ. συνεχίζουν τις σπουδές τους σε κορυφαία πανεπιστήμια του εξωτερικού, όπως London School of Economics, Barts and The London School of Medicine, Karolinska Institutet, Erasmus University, University of Lausanne, κ.α., ενώ 4 από τα παλαιότερα μέλη του εργαστηρίου έχουν εκλεγεί και υπηρετούν ως Καθηγητές/τριες και Ερευνήτριες σε πανεπιστήμια και ερευνητικά ιδρύματα της Ελλάδας και του εξωτερικού, γεγονός που έρχεται να επιβεβαιώσει το υψηλής στάθμης παραγόμενο ακαδημαϊκό έργο.

Ακόμη, στα πλαίσια ανταγωνιστικών χρηματοδοτούμενων ερευνητικών προγραμμάτων σε Ελλάδα και εξωτερικό, το Ε.Φ.Ε.Θ. εμφανίζει εξαιρετική εξωστρέφεια καθώς πρωτοστατεί σε 3 συμπράξεις και συνεργασίες με επιχειρήσεις και φορείς του ιδιωτικού και δημόσιου τομέα στην Ελλάδα (π.χ. INSPIRED, ELIXIR-GR, OMICENGINE), σε 6 συμπράξεις με ερευνητικούς και επιστημονικούς φορείς του εξωτερικού [π.χ. U-PGx, G2MC, RD-Connect, CHIP_ME, Euro-PGx, 100PGgene), σε πάνω από 20 χώρες και στις 5 Ηπείρους. Για παράδειγμα, μεταξύ αυτών είναι το ερευνητικό πρόγραμμα U-PGx, που αποτελεί την πρώτη Πανευρωπαϊκή μελέτη που επικεντρώνεται στην άμεση προληπτική φαρμακογονιδιωματική ανάλυση, χωρίς να διαταραχθεί η συνήθης κλινική φροντίδα.

Εκπαιδευτικό έργο

To Ε.Φ.Ε.Θ. συμμετέχει στην εκπαίδευση προπτυχιακών και μεταπτυχιακών φοιτητών και υποψηφίων διδακτόρων. Συγκεκριμένα, στις εγκαταστάσεις του εκπονούνται κάθε χρόνο πάνω από 20 ερευνητικές διπλωματικές εργασίες από προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές κύρια του Τμήματος Φαρμακευτικής αλλά και Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών αλλά και ορισμένες διπλωματικές εργασίες άλλων ελληνικών Πανεπιστημίων. Επιπλέον, στο Ε.Φ.Ε.Θ. εκπαιδεύονται στο πεδίο της εξατομικευμένης θεραπείας πάνω από 10 φοιτητές βιοεπιστημών από Πανεπιστήμια του εξωτερικού σε ετήσια βάση, αλλά και έμπειροι ερευνητές. Συγκεκριμένα, τα τελευταία 10 χρόνια, έχουν εκπονηθεί και εκπονούνται στο Ε.Φ.Ε.Θ. (και παλαιότερα στην Ομάδα Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας), διπλωματικές εργασίες από 44 μεταπτυχιακούς και από πάνω από 150 προπτυχιακούς φοιτητές, ενώ έχουν ολοκληρωθεί επιτυχώς 8 διδακτορικές διατριβές, ενώ άλλες 5 διατριβές βρίσκονται στη φάση της ολοκλήρωσης και συγγραφής.

Mobile Molecular Biology Laboratory (2MoBiL)

Στα πλαίσια της ενημέρωσης του κοινού αλλά και της εκπαίδευσης μαθητών δευτεροβάθμιας και μετα-δευτεροβάθμιας αλλά μη τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στο πεδίο της Μοριακής Βιολογίας και Γενετικής, το Ε.Φ.Ε.Θ. έχει δημιουργήσει το φορητό εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας (2MoBiL). Πρόκειται για ένα εργαστήριο μοριακής βιολογίας-μινιατούρα, αυτοφερόμενο σε ειδική μικρή βαλίτσα, και ως εκ τούτου ικανό προς μεταφορά σε οποιοδήποτε σημείο ή σχολείο της Ελλάδας, ακόμη και στο πιο απομακρυσμένο, για να φέρει μαθητές γυμνασίου και λυκείου, ακόμη και δημοτικού, ή καταρτιζόμενους μετα-δευτεροβάθμιας εκαίδευσης/ΔΙΕΚ, πιο κοντά στον χώρο της Γενετικής και Γονιδιωματικής. Στο πλαίσιο αυτό, το φορητό εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας 2MoBiL του Ε.Φ.Ε.Θ. έχει ήδη συμμετάσχει σε δράσεις ενημέρωσης, όπως το Athens Science Festival (2019), το Patras Science Festival (2016, 2017, 2019) και στη βραδιά του Ερευνητή το 2017 με πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Επίσης, τον Δεκέμβριο του 2018, κέρδισε το βραβείο «Φώτης Καφάτος» για φορητό εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας που αθλοθετήθηκε από την Πανελλήνια Ένωση Βιοεπιστημόνων. Παράλληλα με την δημιουργία κόμικ για μαθητές και ηλεκτρονικών διαδραστικών παιχνιδιών και κινουμένων σχεδίων, το φορητό εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας 2MoBiL του Ε.Φ.Ε.Θ. φιλοδοξεί να συμβάλλει στην περαιτέρω εκπαίδευση μαθητών όλων των βαθμίδων και την ενημέρωση του κοινού με δράσεις εκπαίδευσης/επίδειξης σε σχολεία και άλλους χώρους.

Κοινωνική προσφορά

Αναπόσπαστο κομμάτι των ακαδημαϊκών δραστηριοτήτων του Ε.Φ.Ε.Θ. είναι η δωρεάν παροχή υπηρεσιών γενετικής ανάλυσης σε ασθενείς οι οποίοι πάσχουν από συγκεκριμένες κληρονομικές νόσους, και οι οποίοι αδυνατούν να τις καλύψουν οικονομικά.

Ελληνικό Δίκτυο για την Αμυοτροφική Πλευρική Σκλήρυνση «ALS Hellas»

Η αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση (Amyotrophic Lateral Sclerosis, ή ALS) ή νόσος του κινητικού νευρώνα είναι μια θανατηφόρος νευροεκφυλιστική νόσος, η οποία χαρακτηρίζεται από σπαστικότητα, και προοδευτική μυϊκή αδυναμία, γεγονός που προκαλεί δυσκολία στην ομιλία, κατάποση και εν τέλει οδηγεί στον θάνατο από τη διακοπή της αναπνοής. Από τον Ιούλιο του 2010 το Ε.Φ.Ε.Θ. (ως Ομάδα Φαρμακογονιδιωματικής και Εξατομικευμένης Θεραπείας) παρέχει δωρεάν υπηρεσίες γενετικής διάγνωσης σε Έλληνες ασθενείς με ALS για τις σημαντικότερες γενετικές αλλαγές που οδηγούν σε κληρονομική μορφή της ALS.

Επιπρόσθετα, το Ε.Φ.Ε.Θ. πρωτοστάτησε στη δημιουργία ενός δικτύου για την Αμυοτροφική Πλευρική Σκλήρυνση. Το δίκτυο «ALS Hellas» αποτελεί μια ακαδημαϊκή ομάδα που απαρτίζεται από κλινικούς, εργαστηριακούς και άλλους επιστήμονες, μέλη ΔΕΠ ελληνικών πανεπιστημίων ή προσωπικό ερευνητικών κέντρων, με σκοπό την παραγωγή γνώσης, την διεξαγωγή συνεργατικών μελετών, την υποβολή πειραματικών πρωτοκόλλων, την ενημέρωση ασθενών με ALS και των συνοδών τους, κ.α. με εστίαση στην νόσο ALS, με απώτερο στόχο τον συντονισμό των προσπαθειών για την αντιμετώπιση της νόσου, και ιδανικά τη θεραπεία, Ελλήνων ασθενών.

Διοργάνωση συνεδρίων και κύκλων ομιλιών

Τέλος, στα πλαίσια των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων του, το Ε.Φ.Ε.Θ. διοργανώνει ημερίδες και συνέδρια στο πεδίο της Εξατομικευμένης Ιατρικής, με σκοπό την εκπαίδευση και ενημέρωση της ιατρικής κοινότητας επάνω στα πιο πρόσφατα δεδομένα και επιτεύγματα της Εξατομικευμένης Ιατρικής.

Παράλληλα, το Ε.Φ.Ε.Θ. διοργανώνει κύκλους ομιλιών στους οποίους συμμετέχουν διαπρεπείς επιστήμονες ως προσκεκλημένοι ομιλητές από όλον τον κόσμο, όπως για παράδειγμα ο καθηγητής Magnus Ingelman-Sunberg, καθηγητής του Πανεπιστημίου Karolinska της Σουηδίας και μέλος, από το 2006, της επιτροπής βραβείων Νόμπελ (Nobel Assembly). Οι ομιλίες πραγματοποιούνται στο αμφιθέατρο εκδηλώσεων του Τμήματος Φαρμακευτικής του Πανεπιστημίου Πατρών και είναι ανοικτές στην επιστημονική κοινότητα.